Francis Bacon i rewolucja naukowa

Cztery humory, Deutche Kalendar, 1498 (The Morgan Library & Museum, New York)

Angielskie słowo "nauka" ("science") pochodzi od łacińskiego "scientia", czyli wiedza. Ale skąd pochodzi wiedza, która tworzy naukę? Skąd wiadomo, że coś jest prawdziwe?

Przykładowo, nowoczesna nauka mówi nam o tym, że niektóre typy chorób roznoszone są przez mikroorganizmy. Ludzie żyjący w średniowieczu wierzyli natomiast, że choroba powstaje w wyniku zachwiania równowagi czterech płynów ciała (tzw. humorów). Skąd zatem nasza pewność, że nowoczesna nauka mówi nam prawdę, a średniowieczna teoria nie? Mikroskopy pozwalają nam co prawda dostrzec bakterie powodujące choroby, jednakże, kiedy obserwujemy je przez soczewkę, skąd możemy wiedzieć, że nasze rozumienie dotyczące tego, czym są bakterie jest prawdziwe? Oczywiście średniowieczni filozofowie nie mieli możliwości korzystania z mikroskopów, ale gdyby mieli, prawdopodobnie nie zgodziliby się z naszym współczesnym rozumieniem choroby. Ze względu na przekonanie o niedokładności ludzkich zmysłów, a także o niezdolności ludzkiego umysłu do poprawnego oceniania czegokolwiek, dla średniowiecznych filozofów najlepszym źródłem umożliwiającym zrozumienie otaczającego świata były teksty starożytnych mistrzów.

Francis Bacon, c. 1622, olej na płótnie, 470 x 610 cm (Dulwich Picture Gallery, London)

W 1620 roku, niemal w tym samym czasie, kiedy ludzkość sięgnęła wreszcie po mikroskopy, angielski polityk, Francis Bacon, opracował metodę filozoficznego rozsądzenia, czy coś jest prawdziwe. Pomimo tego, że Bacon zgadzał się ze średniowiecznymi myślicielami uważającymi, że ludzie zbyt często popełniają błędy w interpretowaniu tego, co postrzegają ich zmysły, zdawał sobie również sprawę, że ludzkie doświadczenia zmysłowe zapewniają możliwie najlepsze sposoby na rozumienie otaczającego świata. Ponieważ ludzie mogą nieprawidłowo interpretować to, co widzą, słyszą, czują, Bacon nalegał, by, przed założeniem, że coś jest prawdziwe, poddawali w wątpliwość wszystko to, co postrzegają.

Aby przetestować potencjalne fakty naukowe, Bacon opracował metodę, dzięki której naukowcy przeprowadzali eksperymenty polegające na manipulowaniu naturą, w celu obalenia postawionej wcześniej hipotezy. Przykładowo, Bacon twierdził, że aby przetestować koncepcję, według której choroby wywoływane są przez czynniki zewnętrzne, badacze powinni wystawiać ludzi zdrowych na bodźce takie jak zimno, wilgotność czy obecność chorych pacjentów. W ten sposób możliwe byłoby stwierdzenie, czy któraś z tych zmiennych jest powodem większej liczby zachorowań. Wiedząc, że wiele przyczyn chorób mogłoby nie zostać zauważonych przez ludzi, którzy są niechętni bądź niezdolni do ich spostrzeżenia, Bacon upierał się, że eksperymenty naukowe muszą być konsekwentnie powtarzane przed ostatecznym potwierdzeniem wybranej hipotezy. W podanym przykładzie, naukowiec musi być w stanie pokazać, że pacjenci wystawieni na działanie określonego czynnika stale chorują.

Frontyspis Opere di Galileo Galilei, 1656, akwaforta, 17,8 x 24,9 (Muzeum Sztuk Pięknych, Houston). Galileusz klęczący przed personifikacją matematyki, trzymającej w ręku cyrkiel, astronomii z koroną z gwiazdami oraz optyki. Pomimo tego, że współcześni naukowcy korygowali wiele teorii przyjętych przez Bacona, warto podkreślić, że nadal używamy jego metody naukowej opartej na wątpliwości i eksperymentowaniu. Prace filozoficzne Bacona okazały się być momentem przełomowym dla nauki o otaczającym nas świecie, jednak należy zauważyć, że jego metody naukowe nie powstawały w odosobnieniu. Dzieła Bacona powinny być postrzegane jako część szeroko rozpowszechnionej rewolucji kulturalnej przyspieszonej przez rozwój prasy drukarskiej w XV wieku.

Ponieważ rozpowszechnianie nowych idei stało się znacznie prostsze dzięki ujednoliceniu systemu liter i liczb, współpraca pomiędzy filozofami, którzy odtąd mogli przez długi czas korzystać z pomysłów innych, stała się znacznie efektywniejsza. Wartozatem zwrócić szczególną uwagę na rolę rewolucji drukarskiej, która umożliwiła takie zmiany.

Astronomowie tacy jak Kopernik czy Galileusz zaczęli rozpowszechniać wyniki swoich nowatorskich eksperymentów a religijni reformatorzy rozpoczęli ogłaszanie nowych - i coraz bardziej radykalnych - protestanckich poglądów. We obopólnie korzystnej zależności Reformacja Protestancka i Rewolucja Naukowa zachęcały filozofów do odkrywania wszystkiego co mogli na temat natury, co miało być sposobem na pogłębianie wiedzy dotyczącej Boga i przedsięwzięciem promującym zerwanie z poprzednimi poglądami.

Rzemieślnicy szybko zainteresowali się nową filozofią przyrody, co udowadnia, że rozpoczęła się ogromna zmiana w postrzeganiu i rozpoznawaniu prawdy. Renesansowi artyści nie tylko tworzyli soczewki do mikroskopu, przyrządy pomiarowe i dzieła sztuki przedstawiające przyrodę, ale także, zaczęli publikować traktaty filozoficzne, w których twierdzili że dzięki imitacji i reprodukcji natury w swoich dziełach, byli w stanie osiągnąć stan jej bezpośredniej obserwacji. Zamiast czerpać wiedzę ze starożytnych tekstów, szukali prawdy w bezpośrednim doświadczeniu. Także alchemicy uważali taką obserwację przyrody za priorytet. Poprzez używanie ognia do dzielenia żywiołów na "mniejsze" składniki i, przy okazji, odkrycie, że jest ich więcej niż cztery, alchemicy promowali idee, że sama obserwacja natury, a nie wzorowanie się na starożytnych autorytetach, jest najlepszym sposobem na pozyskiwanie wiedzy.

Autorstwo przypisywane Bernardowi Palissy, Owalna Misa, ok. 1550, ceramika szkliwiona ołowiem, 18 7/8 x 14 1/2" (Muzeum Paula Getty'ego, Los Angeles)

Owe nowe idee krystalizowały się w pracach Francisa Bacona. Jako polityk, domagał się on rozwoju instytucji promujących i regulujących nabywanie wiedzy pochodzącej z obserwacji. W 1660, po znaczącym opóźnieniu, spowodowanym wojną domową i egzekucją króla Karola I Stuarta, w Londynie zostało założone Towarzystwo Królewskie (the Royal Society for Improving Natural Knowledge). Promowało ono idee Bacona dotyczące precyzyjnych obserwacji oraz pomiarów eksperymentów w periodyku "Philosophical Transactions of the Royal Society", powszechnie uznawanego za pierwsze czasopismo naukowe.

Od momentu gdy metody naukowe Bacona, obejmujące przeprowadzanie eksperymentów i obserwacji, zostały zaakceptowane, ludzie zaczęli ich używać do ujarzmiania natury dla zysku. Okazało się, że badanie natury nie tyle zmieniło tradycyjne poglądy, co spowodowało intensywniejszy rozwój ekonomii. U schyłku następującego stulecia, Rewolucja Naukowa dała początek Rewolucji Przemysłowej, która znacząco zmieniła codzienne życie ludzi na całym świecie. Społeczeństwa zachodnie korzystały z modelu Bacona przez minione trzy stulecia. Jednakże, zdarza nam się zapominać o kluczowej roli wątpliwości obecnej w filozofii Bacona. Nawet mając do pomocy potężne mikroskopy, ludzkie zmysły w dalszym ciągu nie są nieomylnym narzędziem.

Autor: Dr. Kathryn Wolford